Informazio osagarria

 

1. Eneko Bidegain: Izena ahantzi duen herria. 2018.10.12

www.berria.eus/paperekoa/1876/022/001/2018-10-12/izena_ahantzi_duen_herria.htm

 Izanak badu izena. Izena duenak badu izana. Zein da, bada, gure herriaren izena? Zein da haren izana? Duela ez hain aspaldi arte, galdera horien erantzuna aski argia zen. «Egün oroz gogoan zütü, oi gaixo Ama Euskadi», zioen Etxahun Irurik, Zuberoako artzain batez ari zela. «Gu gira Euskadiko gazteri berria; Euskadi bakarra da gure aberria» kantatu zuen Mixel Labegueriek. Labeguerie Kanboko auzapez izan zen. Eta, aurten, Eusko Jaurlaritzako bozeramaileak adierazi du Kanbo ez dela Euskadin... Horra izenaren eta izanaren nahasmenduaren sintoma larri bat. Zer da, bada, Euskadi? «Gora Euskadi askatuta» oihukatzen zenean Baionako manifestazioen bukaeran, ez zen zehazki Araba, Bizkai eta Gipuzkoaren askatasuna eskatzen.

Urte gutxiko epean, Euskadi hitzaren erabilera mugatu da Euskal Autonomia Erkidegora (EAE). Jatorrian, ordea, Euskadi (Euzkadi, hasieran) Sabino Aranak asmatu zuen hitza zen. Zazpi herrialdeak bilduko lituzkeen estatu independente baten izena zatekeen. Proiektu politiko bat adierazten zuen. Arturo Campion ez zen izen horren aldekoa, eta Euskal Herria hobetsi zuen. Hala ere, XX. mende bukaerara arte, Euskadi hitza biziki errotua zen mugimendu abertzalearen terminologian; azken urteetan Euskal Herria-k hartu du gaina. Dena den, biak sinonimotzat hartzen ziren eta bi izendapenek lurralde bera adierazten zuten (euskarazko Wikipedian, Euskadi orriak Euskal Herria orrira darama zuzenean).

Zergatik murriztu da, bada, Euskadi, lurralde ikuspegitik bezala, politikoki? 1979an sortu zen Euskal Autonomia Erkidegoko estatutuaren ondorioz. Euskadi hitza, aldarrikapen politiko independentistaren izena, bereganatu du indarrean dagoen sistemak. Espainiako unitate autonomiko baten izentzat hartu dute, lurraldez murriztuta eta, bereziki, zentzu politikoz hustuta: alderdi espainolistek hitz hori ez dute erabiltzen Sabino Aranaren zentzuan.

Gaur egun, Euskadi hitza lausoa eta nahasgarria da. Ez dakigu gehiago zertaz ari garen eta zertaz ez garen ari. Azken urteetako erabilera makurrak hitza erre du.

Ez da erretzen ari den hitz bakarra, ordea. Hain zuzen, azkenaldian erakunde batzuetakoek zailtasunak dituzte zazpi herrialdeek osatzen duten herri hori Euskal Herria deitzeko. Horrela, irakur dezakegu euskal lurraldeak, edo entzun dezakegu euskararen lurraldeak. Euskal erakunde batek euskararen eremu geografikoa aipatu du. Zehaztu behar izan du zertaz ari den: «Euskal Autonomia Erkidegoa, Nafarroako Foru Komunitatea, eta Frantziar Pirinio Atlantikoen departamenduko euskal lurraldeak, hots, Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa». Hori guztia, Euskal Herria izena ez erabiltzeko? Zergatik ote?

Alabaina, ofizialki, EAEren izen osoa da Euskal Herriko Autonomia Erkidegoa (eta espainolez, Comunidad Autonoma del Pais Vasco). Espainolentzat Pais Vasco (Euskal Herria-ren itzulpena) EAEra mugatzen da, hala mugatu nahi dutelako. Frantsesentzat, aldiz, Pays Basque Bidasoan bukatzen da; handik harakoa Espainia da. Nahasmena zabaltzen ari da Euskal Herria zer den zalantzarik ez zuten hainbat euskaldunen artera ere. Komunikabideetan irakurtzen bada «euskal errepideak», EAEko errepideak aipatzeko, murrizketa hori sendotzen da. Beste hainbeste, Euskadi baliatzen bada, EAEren ordez. Eta Eusko Jaurlaritzak Basque Country izena ere EAEko eremura mugatzea erabakitzearekin, ez da egoera hobetzen. Artetik errateko, ingelesezko hitzarekin ere ez dago adostasunik, batzuek Basqueland hobesten baitute.

«Autonomien Espainiak» zorrozki azpimarratu du autonomien arteko bereizketa, besteak beste ikurrina debekatuz Nafarroa Garaian (eta ikur baten esanahi politikoa itxuraldatuz) eta Euskal Herria zein Euskadi hitzak EAErako mugatuz. Azken urteetan borroka ideologiko gogorra ari dira egiten Nafarroak Euskal Herriarekin zerikusirik ez duela sinetsarazteko. Nafarroa [Garaia] eta «Euskadi» Espainiako bi autonomia gisa aurkeztu nahi dira, Kantabria edo Gaztela-Mantxa bezala. Horrek ere bultzatzen ote ditu eragile batzuk Euskal Herria kentzera beren hiztegitik?

Nafarroa izenarekin ere gertatu da antzeko murrizketa. Berez, Euskal Herriaren estatuaren izena da, baina horrek ere hartu du herriaren zati baten izena, gure estatuaren azken-aurreko eremu askea (Nafarroa Garaia) Espainiako administrazioaren araberako probintzia bihurtu ondoan. Nafarrek, ordea, ez zuten sekula erabaki uko egitea beren estatuari, ezta ere 1200ean Gaztelak konkistatutako gaur egungo EAEko lurrei.

Hots, sekulako nahasmena dugu gure herriaren izenarekin. Pentsa, espainolezko Wikipedian badago sarrera bat Pais Vasco (desambiguacion) izenekoa, ingelesezkoan badaude Basque Country (greater region), Basque Country (autonomous community), French Basque Country... Eta luze jarrai daiteke horrela, beste hizkuntzetako sarrerak ere aztertzen hasiz gero.

Egoera politiko bihurriaren isla da izen saltsa hau. Bada kezkatzekoa izenak ez badu izana izendatzeko balio edo ez badakigu izana nola izendatu. Izana bera galtzen ari ote gara, izenarekin batera? I

(jarraitzen du)

Eguneratuta: Administratzailea, 2019-02-03, 20:38

Euskal Herria izendapenaren alde jasotakoak (19.05.27an eguneratuta)

Euskal Herria izendapenaren alde

Eneko Bidegain. Herri honen izen zaharra, mendeetan zehar iraun duena, zazpi herrialdeetan erabiltzen dena eta, oraingoz behintzat, zazpi herrialdeak barne biltzen dituena. Euskaltzaindiak ere argi definitzen du zer den Euskal Herria. Erne ibili behar dugu, ordea: ez dugu utzi behar Euskadi hitzari gertatu zaiona gertatzera. (…)

Andoni Espartza Leiba. Pertsona gehienentzat, Euskal Herria da gure nazioaren izena.  Euskadi hiru lurralde dira  (Araba, Bizkaia, Gipuzkoa) eta, legez, horrela arautua dago. Nafarroa, bestalde, bi herrialde dira (Foru Komunitatea eta Iparraldekoa).  (…)

Aldaburu’tar Patxi: Gure nazioa (edo estatua) izendatzeko Euskal Herria egokiena dela deritsot. Izan ere, gure herriaren ezaugarri antzinakoenari adiera egiten dio nire iritziz. Zalantzarik gabe eusk (edo ausk) da gutarrak eta gure ezaugarriak adierazteko dugun hitz-erroa, lurraldea barne. Horrela da euskara, euskaldunak... geure ezaugarri behinena, hizkuntzari aipamena egitean, eta geure jendea aipatzean. Oso antzinako geure izena da, historiarretik datorkiguna gaur egunerarte,  oso aldaera txikiarekin heldu zaiguna.

Antzina, euskaldunak bizi ziren lurraldea oraingoa baino askoz zabalagoa bazen ere, orduko euskara, eta aipatutako eusk izaera horri, gaur egunean eusten diotenak eta jarraitzen diotenak gu gara. Antzinan bezalaxe orain ere eusk zirenen artean baziren aldaerak, baina denek ziren eusk (herrikoak). Orduan, orain bezalaxe, euskara bera ere, aldaerak-aldaera, bakarra zen, aldaera bakoitzak aitortzen baitu euskara dela. Beraz, gure eusk horri eusteko asmotan jarraitzen dugunon herri (edo estatua) Euskal Herri izena izatea dela zintzoena eta jatorrena uste dut; bere baitako aldaerek edo zatiek, euretako bakoitza banan banan hartuta ere, ez baitute ukatzen norberaren eusk izaera

Naziogintza taldea. Guk uste osoa dugu gure Herriaren elementu objektibo bereizgarriena, espainolengandik eta frantsesengandik gehien ezberdintzen gaituena, gure hizkuntza dela. Euskarak Nazio egiten gaitu. Euskarak izena eta izana ematen dio gure Herriari. Horregatik, NAZIOGINTZA TALDEArentzat gure Nazioaren izendapena EUSKAL HERRIA da, Euskararen Herria. EUSKAL HERRIA da gainera modu naturalean zazpi herrialdetako euskaldunek erabiltzen duten hitza gure Herri osoa izendatzeko. Hori gutxi balitz, EUSKAL HERRIA da gure hizkuntzaren akademiak, Euskaltzaindiak, proposatzen duen hitza zazpi lurralde historikoen multzoari izendatzeko.

Eguneratuta: Administratzailea, 2019-05-28, 05:47

 EUSKAL HERRIA

 

Adostasun gehiago bilduko balitu, BASKONIA ere ez zait batere desegokia iruditzen.

Jose Luis Erdozia: Baskonia, Nafarroa/Nabarra, Euskara-Euskal Herria

 

1.   BASKONIA (<*baskonea < *basokonea < basoko + -(e)nea)

Baskoniako Dukerria VII. mendean frankoen marka bezala sortua izan zen eta baskoiak kontrolpean izateko sortu zuten frankoek. Novempopulania eta Pirinioen hegoaldeko eta Iruñea inguruko eskualdea barnean zituela dirudi.

Estrabon geografo greziarrak “la nacion de los vascones” aipatu zuen Geographia obran.

Euskaltzaindiaren Hiztegian, baskoi, eusko eta euskotar ageri zaizkigu definiturik eta kontsonante berberak erabiltzen dituzte: basko/vasco/eusko (b/v/u, s eta c/k).

(Humboldt, 1959, 68)[1] ildotik jarraituz ondoko bilakabidea da seguruenik:

       basoko + -(e)nea (basokoen etxea, lurra, eremua; Apaizenea, Garchotenea)

       basoko > basko (sinkopa: atra, pastu, bedratzi…)[2]

       basko + -nea à *baskonea à baskonia (disimilazioa; -e + -a > -ia: luzia, umia…)

Basokoak, beraz, euskaldunok, etimologia honen arabera. Basoko, mendialdeko edo “montañés”, bestela esanda, egungo ‘eusko/vasco”. Nafarroako erregeak ere, Nafarroakoak soilik izan baino lehen, “Rey de Navarra y de las Montañas” (“Nabarra o Zeltiberia y Basconia” Gregorio II.aren bulan).

 

2.   NABARRA. (< naparra < nafarra < nahar + -a)

Nabarra/Nafarroa/Naparroa izen nagusiaren jatorriari errepaso txiki bat: Aymeric Picaud: navarrus (“non verus”, ez benetakoa); Jean Orpustan: nava (mendi arteko zelaia) edo nabar (kolore arrea); Alfonso Irigoien: nabar + -oa > *Nabarroa > Nafarroa > Naparroa;  Caro Baroja:  “…creo que ‘nabar’, ‘napar’, desde el punto de vista geográfico, quiere decir algo semejante a ‘sierra’ y no a ‘nava’ = llanura. (…) Los ‘navarros’ podrían ser -en suma- algo así como los serranos…”; Goitia Blanco: “NA = plano, plana + BARR = barras o rocas paralelas + A = artículo vasco”

Manuel Lekuona (1962) euskaltzainburu ohiarena ez du ia inork aipatzen, harrigarria bada ere: “(…) en su día (1953[3]) lanzamos una hipótesis nueva, a base de una radical de tipo semítico, árabe-hebreo, nahar, en significación de “río”. Nahar, naharra = río, ribera.”

 

“Ibaia” edo “erribera”, beraz, eta ibaiaren eremua adieraziko zuen. Egungo Nafarroako Erribera eta Erreniega-Elomendi lerrotik hegoaldeko eremuak bilduko lituzke aipatu naharra > nabarra kontzeptuak, orduan: “Los Reyes de la primera dinastía fechaban sus Documentos, ‘reinando en Navarra y en las Montañas’. Las montañas, por tanto, no eran ‘Navarra’.”

Nabarra, orduan, Mendialdearekin kontrajartzen zuten erregeek beraiek. XII. mendean, Antso VI.arekin, “Rey de Navarra y de las Montañas”

[4] tituluari luze iritzirik, nonbait, izena laburtu zuten arte.  

Gregorio II.aren 717 urteko bulak (Garcia Ximenez Nabarrako eta Baskoniako errege izan zedin), argi eta garbi, eta ez behin edo bitan bakarrik, baizik eta bederatzi aldiz, ondorengoa dakar: “… (en / de / para / rei de) Nabarra o Zeltiberia y Basconia…” Nabarra kontzeptu edo izen berria izanen balitz bezala eta Zeltiberia, aldiz, ordurarte gehiago erabilitako terminoa.

“Anales Regni Francorum” liburuan ere (R. Collins, 1985, 166) bereizi egiten dira navarri eta pampilonenses herriak. Lehena, hegoaldeari erreferentzia eginez eta bigarrena Mendialdeari. 

Sánchez Albornoz-ek ere (1976, 285), antzeko bereizketa jasotzen du Carlomagnoren 778an Iruña suntsitu zuenekoaren harira: “Hay en la historia Navarra sucesos de más que difícil explicación. (…) 778 Anales Reales o Annales Laurissensses: ‘Destruída Pamplona, subyugados los vascones españoles y también los navarros…’ (…) 806 Los Anales Reales o Annales Laurissensses los navarros y los pamploneses volvieron a la obediencia de Carlomagno.”

Lekuonak “nahar izen “árabe-hebreo”-tik egungo “nabarra” izatera iristeko ondorengoa dio: “…en Alava, lindando con Vizcaya, tenemos un Nafarrate (como “Puerto de Navarra”) también con f. F, que nos aproxima notablemente a la h, gutural aspirada, de nuestro supuesto original nahar. Y, si bien -como réplica al alavés Nafarrate- hay en la Rioja (cara a Navarra, cerca de Logroño) un Navarrete, así con v, sin embargo no lejos de allí existió en tiempos una nueva interesantísima forma, que llamaremos forma h, en el nombre tan expresivo de Nahárruri (como “poblado de Naharros”), hoy Casalarrina; forma h, que queda aún más corroborada por la presencia en aquella zona riojana, de los apellidos Naharro y Najarro…”

Aztertzen ari garen kasuan, jatorrizko arabierako /h/-tik erromantzeko /f/-rako bilakabide edo urratsa egiaztatu beharko litzateke (nahar > nafar), eta hala egin zuen Lekuonak: “…hay también casos a la inversa, en que las formas h pasan a f. (…): El árabe al-hori nos da en castellano alforín= horreo. Al-hauz nos da alfoz= arrabal. Al-haba nos da alfaba= porción de tierra. Alhadia nos da alfadía= cohecho, fraude. Al-haquin, alfaquín= médico. Al-hachar, alfarje= piedra de moler aceituna. Al-jayat, alfayate= sastre. Al-holi, alfolí= granero, horreo. Y, por fin, por no alargar innecesariamente esta lista, al-jilel nos da alfiler= clavija de hierro.”

Horrela beraz, jatorriko arabeko [h/j] (eztarriko aspiratuak) erromantze edo gaztelaniako [f] (ezpainetakoa) bihurturik. Hemendik gainerako euskarazko aldagaietara, nabarra/naparra, arazorik gabe.

 

3.   EUSKARA. EUSKAL HERRIA.

Baskonia izen nagusiaren kasuan, basoko izenetik abiaturik, basko izen sinkopatura iritsi gara eta bide horretatik jarraituz:

       basko > vasko (grafia aldaketa): espainierak.

       vasko > uasko (grafia aldaketa, atzera berriz): Goizuuieta, Arruiç, Çauala…

       uasko > ausko (metatesia): “Elimberri, Augusta Auscorum, Auch (Auscii)” (Lartigue)

       ausko > eusko (diptongo itxiera)

Caro Barojak (1985, 136-137) ere, harremanetan jarrin zituen “ausci” izena eta “eusk-“ osagaia, aipatu ondoren zein autorek erabiltzen duen “ausci” izena: Auskion (Estrabon), “Aquitanorum clarissimi sunt Ausci” eta “in Auscis Eliumberrum” (Mela), Ausci (Plinio), auskioi (Ptolomeo), “Novem populos Ausci comendant” (Ammiano Marcelino).

Caro Barojak ere: “El plural ‘ausci’, parece que debe corresponder a un singular ‘auscus’.” (< uascus < vascus < bascus ???)

Laburbilduz, orduan: 

            basoko > basko > vasko > uasko > ausko > eusko (Euskara)

                                 > vasco (Gaztelania)

Behin hitz elkartuetako lehen osagai gisa baliatzen dugun eusko erdietsita, honetatik abiaturik, Euskara eta Euskal Herria izenak ere ondoriozta ditzakegu.

Lehenari buruz, irakurria dut nonbait esku eta era bere osagaitako eman duenaren proposamena, baina hizkuntzak berak zail egiten duen hipotesia kontuan ez izanda, bestela ere, eskuko kontua edo eskura duguna baino burmuinetakoagoa dela iruditzen zait hizkuntzarena eta, lehentxeago aipatu dudan eusko hitza, Euskara hitz elkartuaren lehen osagaia delakoan nago:  

                                 eusko + -(e)ra > euskara

Eta Euskara hitzetik abiaturik: Euskal Herria, euskaldun, euskaltzain, Euskal Jaiak / Festa.

Euskal Herria da, bestalde, hizpide ditudan eta dokumentatuta dauden toponimo nagusien artean berrien edo modernoena, hizkuntzak eskaintzen dituen baliabideak profitaturik sortua, “euskararen herria” zenak antolakuntza-erakunde propioak galdu zituen garaikoa, XVI. mendekoa. Hasiera batean Joanes Leizarragak lehen aldiz 1571n (Testamentu berria, Heuscal-Herria), erabili zuelakoan geunden, baina hara non, Arabako Ekialdeko Lautadako Larrean bizi zen Joan Perez de Lazarragak ere bere eskuizkribuan (Dianea & koplak, Eusquel Erria) 1564-1567 urteen artean, urte batzuk lehenago beraz, erabili zuela erakutsi zigun.

 

4.   GURE HERRIAREN IZENA.

Non egiten dira ondorengo hizkerak bereziki?

frantsesa….. Frantzian; espainiera …. Espainian; italiera … Italian; ingelesa … Ingalaterran; suediera … Suedian; germaniera … Germanian; katalaniera …Katalunian; galegoa … Galizian; errusiera … Errusian.

Eta horrela jarraitu dezakegu luze. Kasu guztiak ez dira horrelakoak, baina gehienak bai, zalantzarik gabe. Orduan… euskara…………… Euskal Herrian (euskararen herrian)

Hala ere norbaitek, erantsiko dit noizbait lingua navarrorum ere erabili zela gure hizkuntza aipatzeko eta horregatik, agian, Nabarra erabili beharko genukeela. Eta zer esan beharko genuke, orduan, Gaztela aldean hainbestetan erabili zuten lengua vizcaína izendapena kontuan harturik?

Nafarroako ikur izan den eta oraindik ere den Xabierko Frantziskoren hizkuntzari buruz ondorengoa diote amaieran web orrian “La lengua de San Francisco Javier” artikuluan: “A la edad de 46 murió, con la sola compañía de 'Antonio China', en la isla de Sancián, a tres leguas de la costa de China. Murió musitando jaculatorias en euskera. Porque la suya natural era la lengua vizcaína. Las primeras y las últimas palabras que salieron de los labios de Francisco de Xabier fueron dichas en euskera.”(euskalkultura.com)

Navarrorum erakusketa zela eta, Peio Monteano historialariak Xabierko Frantziskoren hizkuntzari buruz ondorengoa zioen Noticias de Navarra egunkarian (2017-XII-10): “En la exposición Navarrorum del Archivo de Navarra se muestra una carta en la que San Francisco Javier afirma clara y rotundamente que su lengua nativa es el euskera. Sin embargo, hay aún quienes siguen manteniendo que la lengua del santo era en realidad el castellano. Se escudan en que el original de la carta se ha perdido y en que la lengua vizcaína a la que se refería el santo era en realidad una forma de hablar castellano. Como comisario de la exposición y especialista en la Navarra del siglo XVI me gustaría explicar por qué su postura es insostenible desde el punto de vista histórico.

La carta:  En enero de 1544, Francisco de Xabier enviaba desde la India una extensa carta a los jesuitas europeos. Entre otras cosas, les contaba las dificultades que tenía para evangelizar a los indígenas: “como ellos no me entendiesen, ni yo a ellos, por su lengua ser natural malabar y la mía vizcaína…”

Harrigarria litzateke Bizkaiak izenarekin Penintsula ia osoa adieraztea, ez horrenbeste Euskal Herria, horrela egin baitzuten maiz Cervantes-ek eta beste askok:

“Todo esto que don Quijote decía escuchaba un escudero de los que el coche acompañaban, que era vizcaíno[5], el cual, viendo que no quería dejar pasar el coche adelante, sino que decía que luego había de dar la vuelta al Toboso, se fue para don Quijote y, asiéndole de la lanza, le dijo, en mala lengua castellana y peor vizcaína, desta manera:” (El Quijote, I. zatia, VIII. Atala)

Inori bururatzen zaio BIZKAIA izena proposatzea?

 

 

 

Eguneratuta: Administratzailea, 2019-06-08, 20:52